CÜMLE ÇEŞİTLERİ
Cümleler, kendini oluşturan sözcüklerin anlamlarına, cümlede bulundukları yerlere, türlerine göre değişik özellikler gösterir. İşte bu özelliklere göre cümleler değişik gruplar altında incelenir. Bu grupları biz dörde ayırabiliriz.
A. Yüklemlerine Göre Cümleler(a.Fiil cümlesi b.İsim Cümlesi)
B. Öğe Dizilişlerine Göre Cümleler(a.Kurallı cümle b.Devrik cümle c.Eksiltili cümle)
C. Anlamlarına Göre Cümleler(a.Olumlu cümle b.Olumsuz cümle c.Soru cümlesi ç.Şart cümlesi d.ünlem cümlesi)
D. Yapılarına Göre Cümleler(Basit cümle b.Birleşik cümle c.Sıralı cümle ç.Bağlı cümle)
A – YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER
Buna “yükleminin türüne göre” de denilebilir. Çünkü cümleyi yüklemine göre incelerken yüklemi oluşturan sözcüklerin türüne bakılır.
1. Fiil Cümlesi
Yüklem durumunda bulunan söz, çekimlenmiş bir fiilse, cümle fiil cümlesidir.
“Soğuk günler artık geride kaldı.”
cümlesinde “kaldı” yüklemdir. Bu yüklem “kalmak” fiilinin bilinen geçmiş zamanda çekimlenmesiyle oluştuğundan, cümle, yüklemine göre fiil cümlesi olur.
2. İsim Cümlesi
Yüklem çekimli bir fiil değilse, ister isimden ister edattan isterse fiilimsiden oluşsun isim cümlesi sayılır. Yani adına aldanıp sadece ismin yüklem olduğu cümleler olarak anlamamak lazım bunu.
“Bu roman, yazarın okuduğum ilk kitabıydı.”
cümlesinde yüklem “kitabıydı” sözü üzerine kuruludur ve “kitap” ismi “idi” ekfiilini alarak yüklem olmuştur. Elbette yüklem bu cümlede “yazarın okuduğum ilk kitabıydı” şeklinde bir isim ve sıfat tamlamasından oluşan söz öbeğidir.
B – ÖĞE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
Türkçede cümleyi oluşturan öğeler belli bir mantık dizilişine göre sıralanır. Hatta tamlamayı oluşturan sözcüklerin bile bir sıraya göre dizilmesi gerekir.
Bu dizilişlerde en önemli unsur yüklemdir. Çünkü dilimizde yüklemin daima sonda bulunması gerekir. İşte öğelerin bu sıralanışına göre, cümleler iki grupta incelenir.
1. Kurallı Cümle
Yüklemi sonda bulunan,yani öğelerin Türkçenin kurallarına göre sıralandığı cümlelerdir.
“Buralarda eskiden çok güzel evler vardı.”
cümlesinde “vardı” yüklemi sonda bulunduğu için cümle kurallıdır.
2. Devrik Cümle
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.
“Bu kitabı iki yıl önce okumuştum ben.”
cümlesinde yüklem “okumuştum” öğesidir. Ondan sonra “ben” öznesi geldiğinden yüklem sonda değildir. Öyleyse cümle devriktir.
Eksiltili Cümle
Yüklemi bulunmayan cümlelerdir. Yargının ne olduğu okuyucunun yorumuna bırakılır.
Örnek;
“Karşımızda geniş ve yemyeşil bir ova… Onun tam ortasında küçük ama çok güzel bir göl…”
cümlelerinde yüklem yoktur. Üç noktalar yüklemin eksik olduğunu gösterir. Ancak biz cümlede “vardı, görünüyordu, bulunuyordu” gibi bir yargının verilmek istendiğini anlıyoruz. Öyleyse bu cümleler eksiltili cümlelerdir.
C – ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
Elbette her cümlenin bir anlamı vardır. Ancak cümleler bu anlamı değişik yapılarla bildirir. Bazen bir yargıyı haber verir. Bazen anlamı, soruyla bildirir. Bazense bir duyguyu aktararak ifade eder. İşte bu bildirme şekillerine göre cümleyi üç grupta inceliyoruz.
1. Haber Cümlesi
Bir yargıyı olumlu ya da olumsuz biçimde aktaran cümlelerdir. Bir eylemin yapıldığını, yapılabileceğini, bir varlığın bulunduğunu ifade eden cümleler olumlu, tersini ifade edenler olumsuzdur. Olumlu cümlelerde mantıkça istenen bir durumun bulunması gerekir.
Aşağıdaki yüklemleri inceleyerek bunu açıklayalım.
Olumlu Olumsuz
geldi gelmedi
koşmalı koşmamalı
var yok
paralı parasız
güzel güzel değil
Görüldüğü gibi olumlu yüklemler “-ma, -me” olumsuzluk ekiyle, “değil” olumsuzluk edatıyla, “-sız” gibi olumsuz anlam veren eklerle olumsuz hale getirilebiliyor.
Bazı cümlelerde ise yapıca yukarıdaki olumsuzluklar bulunduğu halde cümle anlamca olumlu olabilir. Bu, çoğu kez iki olumsuzluğun bir arada bulunduğu yargılarda görülür.
Örnek;
“Aslında o seni tanımıyor değildi.”
cümlesinde “tanımıyor değil” yükleminde iki olumsuzluk vardır ve bunlar yüklemin “tanıyor” şeklinde olumlu bir yargı vermesini sağlamışlardır.
Bazı cümlelerde ise olumsuzluk, soru yoluyla sağlanır.
“Ben onu unutabilir miyim hiç?”
cümlesinde yüklem olumlu olduğu halde cümlenin anlamı soru yoluyla olumsuz hale getirilmiştir.
Bazı cümlelerde olumsuzluk bağlaçlarla sağlanır.
“Ne konuyu biliyor ne soruyu soruyor.”
cümlelerinde ne… ne…. bağlacı,
“Sanki o seni seviyor da.”
cümlesinde “sanki” bağlacı cümleye olumsuz anlam katmıştır.
2. Soru Cümlesi
Cevap almak amacıyla hazırlanan cümlelerdir. Bunlar değişik soru sözcükleriyle sağlanır.
“Siz de bizimle gelir misiniz?”
“Sana bu ceketi kim almıştı?”
“Ne zaman bizi ziyaret edeceksiniz?”
cümleleri birer soru cümlesidir.
Soru cümlelerinde de olumluluk-olumsuzluk olabilir. Bunu yüklemin yapıca olumlu ya da olumsuz olması belirler.
Örnek;
“Bu olayı o da biliyor mu?”
cümlesinde yüklem olumlu olduğundan cümle olumlu soru cümlesidir.
“Dünkü davete o da gelmedi mi?”
cümlesi yüklemi olumsuz olduğu için, olumsuz soru cümlesidir.
3. Ünlem Cümlesi
Yargıyı bir duygu aktararak ortaya koyan cümlelerdir. Çoğu zaman kızgınlık, sevinme, alınma, heyecan gibi bir duygu aktarır ya da seslenme bildirir.
“Ne güzel bir kitap bu!”
“Hey, bana baksana sen!”
cümleleri ünlem cümlesidir.
Bunların dışında bazı kaynaklarda istek cümlesi, şart cümlesi, emir cümlesi, gereklilik cümlesi gibi anlamına göre cümleler de verilmiştir. Ancak bu, cümlenin yapısıyla ilgili olmayan sadece anlama bağlı özelliktir. Eğer bunu göz önüne alırsak, her cümleye bir ad bulmak gerekebilir.
“Konuşabilirsin ama biraz alçak sesle.”
cümlesi şart,
“Şimdi bir soğuk su olsa da içsek.”
cümlesi istek,
“Yarına kadar bu ödevler bitecek.”
cümlesi emir,
“Bugünün işini yarına bırakmamalısın.”
cümlesi gereklilik anlamı veren cümlelerdir.
D – YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Her cümle bir yargı bildirir. Ancak bazı cümlelerde birden fazla yargı bildiren unsur bulunur. Bunlar bazen iki ayrı yüklemle, bazen yan cümleciklerle sağlanır. Cümlenin yapısına geçmeden önce yapıyı belirleyen temel ve yan cümleleri görelim.
Temel Cümle
Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer öğeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı öğelerdir.
Örnek;
“Akşama geleceğim.”
cümlesinde “geleceğim” yüklemi temel öğe, “akşama” sözü de onun tamamlayıcı öğesidir.
Yan Cümle
Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir öğesi durumunda bulunan ve kendi içinde değişik tamamlayıcı öğeler de alabilen söz öbeğidir.
Yan cümleler iki şekilde yapılabilir: Fiilimsilerle ve çekimli fiillerle.
• Fiilimsilerle yapılanlar:
Cümle içinde temel cümlenin bir öğesi olan ya da bir öğenin tamamlayıcısı olan fiilimsiler yan cümlecik yapar.
Örnek;
“Öğretmen sınıfa girince herkes ayağa kalktı.”
cümlesinde “ayağa kalktı” yüklemdir. “Ne zaman ayağa kalktı?” sorusuna “Öğretmen sınıfa girince” cevabı geliyor. Cümlede zarf tümleci olan bu öğe “girince” bağfiili üzerine kuruludur. Görüldüğü gibi fiilimsi, bir öğe durumundadır. Öyleyse zarf tümleci bir yan cümleciktir.
“Bana fotoğrafını gönderen okuruma teşekkür ederim.”
cümlesinde ise “teşekkür ederim” yüklemdir. “Kime teşekkür ederim?” sorusuna “Bana fotoğrafını gönderen okuruma” dolaylı tümleci cevap verir. Cümlede “gönderen” sıfat-fiilini görüyoruz. Bu söz “okur” isminin sıfatı durumundadır. Yani dolaylı tümlecin tamamlayıcı öğesidir. Tamamladığı öğeyle birlikte yan cümle yapmış ve dolaylı tümleç görevini üstlenmiştir.
“Karadeniz’de denize fazla açılmak tehlikelidir.”
“Davetime gelmeyişine çok üzüldüm.”
“Onunla nerede buluşacağınızı biliyor musunuz?”
“Babasını görmeden okuluna gitmezdi.”
“Kapıyı açar açmaz karşımda onu gördüm.”
cümlelerinde altı çizili söz öbekleri fiilimsiyle yapılan yan cümleciklerdir.
• Çekimli Fiillerle yapılanlar :
Fiilin yüklem olabilmesi için çekimli olması gerektiğini söylemiştik. Ancak her çekimli fiil yüklem olmaz, bazen cümlenin tamamlayıcı öğesi olur. İşte bu durumda, yani çekimli bir fiilin bir öğe olduğu durumda, bu fiil yan cümlecik olur.
Örnek;
“O da gelirse gideriz.”
cümlesinde “gideriz” yüklemdir; “O da gelirse” zarf tümlecidir. Bu tümleci oluşturan “gelirse” sözü “gelmek” fiilinin geniş zamanının şartıyla çekimlenmiştir. Görüldüğü gibi çekimli bir fiil temel cümlenin öğesi durumundadır ve yan cümlecik oluşturmuştur.
“O bana, ben de geleceğim, dedi.”
cümlesinde ise “dedi” yüklemdir; “ben de geleceğim” sözü ise nesnedir. Bu öğe aynı zamanda “geleceğim” sözünün çekimli olmasından dolayı bir cümle özelliği de gösteriyor. Bu yüzden nesne görevindeki bu cümle, bir yan cümlecik oluşturmuştur.
Şimdi cümleleri yapılarına göre inceleyerek konuyu daha da pekiştirelim.
1. Basit Cümle
İçinde yan cümlecik bulunmayan cümlelerdir. Bu cümleler tek bir yargı bildirir.
“Bu sıcakta evde oturulur mu?”
cümlesi basit bir cümledir. Çünkü “oturulur mu” yükleminden başka yargı bildiren öğe yoktur. Yan cümlecik kullanılmayan bir cümle basit demektir.
Basit cümle demek, kısa cümle demek değildir.
“Bahçenin ana kapısından, üstü başı perişan, zavallı bir adam, elinde eski, yırtık bir torbayla içeriye girdi.”
cümlesi uzun bir cümledir. Ancak tek bir yargı bildirdiğinden, yani içinde yan cümlecik bulunmadığından basittir.
“Kalabalıktan biri yavaşça kürsüye doğru ilerledi.”
“İri iri şeftalileri büyük bir zevkle dalından kopardı.”
“Sözlerime içten içe gülüyorlardı.”
cümleleri yapısına göre basit cümlelerdir.
2. Bileşik Cümle
Tek bir yüklemi olan ve içinde yan cümlecik bulunan cümlelerdir. Yan cümlenin özelliğine ve yükleme bağlanışına göre değişik gruplara ayrılır.
a. Girişik Cümle
Yan cümleciğin fiilimsi olduğu cümlelerdir.
“Çocukların sağlıklı büyümesi için gayret gösterilmeli.”
cümlesinde “gayret gösterilmeli” yüklemdir. Diğer söz öbeği zarf tümlecidir. Bu tümleç içindeki “büyümesi” isim-fiili yan cümle yapmıştır. Fiilimsi hangi öğe içindeyse, görevi o öğeyle özdeştir. Bu cümlede zarf tümleci içinde olduğundan kendisi de zarf tümlecidir.
“Çiçekleri koparan çocukları sonunda yakaladım.”
cümlesinde “yakaladım” yüklemdir. “Çiçekleri koparan çocukları” nesnedir. Nesne içindeki “koparan” sıfat-fiili yan cümlecik yapmış, yan cümleciğin görevi de nesnedir.
“Kimsenin kalbini kırmadan görevini yaptı.”
cümlesinde “yaptı” yüklem, “kimsenin kalbini kırmadan” zarf tümlecidir.
“Kırmadan” fiilimsi olduğundan yan cümleciktir.
Bazen yan cümlecik yüklemin içinde de olabilir.
“Kimsenin bilmediği, ıssız güzel bir yerdi.”
cümlesi bir sıfat tamlaması olduğundan, olduğu gibi yüklemdir. Yüklem içindeki “bilmediği” sıfat-fiili sıfat görevindedir. Yani yüklemin temel unsuru olan “yer” isminin tamamlayıcı öğesi olduğundan yan cümleciktir.
Bazı cümlelerde ise fiilimsi yüklem görevindedir.
“Romancının görevi okuyucuyu aydınlatmaktır.”
cümlesinde “aydınlatmaktır” fiilimsisi, temel cümleyi oluşturduğundan cümlede yan cümlecik yoktur. Cümle basit bir cümledir.
b. Şart Cümlesi
Temel cümleye şart koşan bir yan cümlecikten oluşan cümlelerdir.
Yan cümle daima -se, -sa şart kipiyle çekimlenir.
“Bir kişi daha olursa kadroyu tamamlıyoruz.”
cümlesinde “tamamlıyoruz” yüklemdir. “Bir kişi daha olursa ” öğesi ise şart bildiren yan cümleciktir.
“Sınava iyi hazırlanmışsa, onu mutlaka kazanır.”
cümlesinde “kazanır” yüklemdir, “sınava iyi hazırlanmışsa” öğesi ise temel cümleye şart koşan bir yan cümleciktir.
Şart anlamı veren her cümle yapıca şart cümlesi değildir.
“Yarın gelmek üzere şimdi dağılabilirsiniz.”
cümlesinde şart anlamı olmasına rağmen cümle yapısına göre şart cümlesi değildir. “Gelmek” sözü fiilimsi olduğundan cümle girişik bileşik cümledir.
c. İlgi Cümlesi
Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan cümleciğin, temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir. Temel cümle çoğu zaman “ki” den önceki öğedir.
“Anladım ki o da beni seviyormuş.”
cümlesinde “anladım” yüklemdir. “Neyi anladım?” diye sorarsak “o da beni seviyormuş” sözü gelir; bu nesnedir. Aslında bir cümle olabilen söz öbeği nesne görevinde kullanıldığı için yan cümlecik oluşturmuştur. Yükleme “ki” bağlacıyla bağlandığı için cümle ilgi bileşik cümlesidir.
d. İç İçe Bileşik Cümle
Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin yüklemin bir öğesi durumunda bulunduğu ya da bir öğenin tamamlayıcısı olduğu cümlelerdir.
“İçeriye girerken duyduğum, dışarıda bekle, sözü beni korkuttu.”
cümlesinde “korkuttu” yüklemdir. “Korkutan ne?” sorusuna “dışarıda bekle, sözü” cevap veriyor. Özne olan bu öğenin içinde bulunan “dışarıda bekle” söz öbeği aslında bir cümle olabilir; çünkü “bekle”, çekimlenmiş bir fiildir. Cümle olabilecekken temel cümlenin öğesi durumunda bulunan bu öğe, bir yan cümleciktir.
Cümlenin yüklemine göre gösterdiği durum da çoğu zaman yapıyla birlikte adlandırılır.
Örneğin;
“Bu konuyu iyi bilmek çok önemlidir.”
cümlesi yüklem isim soylu olduğu için isim cümlesi, “bilmek” yan cümleciğinden dolayı bileşik cümledir. İkisini birden ifade edecek olursak, cümle bileşik isim cümlesidir.
3. Sıralı – Bağlı Cümle
En az iki yüklemi bulunan cümlelerdir.
Örneğin;
“Kalktı, gitti.”
cümlesinde “kalktı” ve “gitti” yüklemleri birbirinin öğesi durumunda bulunmayan ayrı yüklemlerdir ve sıralı cümle oluşturmuşlardır.
Eğer yüklemler birbirlerine bir bağlaçla bağlanmışlarsa buna bağlı cümle denir.
“Aradım, fakat evde yoktun.”
cümlesinde “aradım” cümlesiyle “evde yoktun” cümlesi birbirine “fakat” bağlacıyla bağlanmıştır. Dolayısıyla bağlı cümle oluşturmuştur.
“Seni çağırdım, çünkü sana bir haberim var.”
“Mademki sen de gelecektin, niçin bana haber vermedin?”
“Ne konuyu biliyorsun ne de öğrenmeye çalışıyorsun.”
cümleleri değişik bağlaçlarla bağlanan bağlı cümlelerdir.
Sıralı cümlelerde yüklemlerin ortak öğesi bulunabilir. Bu tür cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.
Örneğin;
“Öğrenciler kitaplarını aldılar, çantalarına koydular.”
cümlesinde “aldılar” birinci cümlenin yüklemidir. “Öğrenciler” özne,
“kitaplarını” nesnedir. İkinci cümlenin yüklemi “koydular” dır. Bu cümlenin de öznesi “öğrenciler”; nesnesi “kitaplarını”dır. Görüldüğü gibi hem “aldılar” hem “koydular” yüklemlerinin özneleri ve nesneleri ortaktır. Bu nedenle cümle bağımlı sıralı cümledir.
Sıralı cümlede yüklemlerin hiçbir ortak öğesi yoksa cümle “bağımsız sıralı cümle” adını alır.
“Çocuklar bahçede oynuyordu; anneleri onları bekliyordu.”
cümlesinde “oynuyordu” ve “bekliyordu” yüklemlerinin hiçbir ortak öğesinin olmadığını görüyoruz. Dolayısıyla cümle bağımsız sıralı cümledir.
CÜMLE ÇEŞİTLERİ TEST – 1
1. Aşağıdakilerden hangisi bir eylem cümlesi değildir?
A) Tek eğlencem, kitap okumaktı.
B) Her sayfa onu dakikalarca oyalar.
C) Kitaba karşı ilgisi iyice arttı.
D) Davranışlarınız hoşuma giderdi.
E) Herkes erkenden işi bıraktı.
2. Aşağıdaki dizelerden hangisi, yüklemine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak
B) Yeşil pencerenden bir gül at bana
C) Bir alev yağmurudur gözlerinin her bakışı
O) Seslemdeki her nağmede hâlâ sesin var
E) Gönlüm, yaz olduğunda Bebek bahçesindedir
3. Aşağıdaki cümlelerden hangisi, öğelerinin dizilişine göre "Öldük, ölümden bir şeyler umarak" dizesi ile özdeştir?
A) Güneşin batmak istemediği besbelli.
B) Neler vâdetmiyor akar suyun sesi.
C) Vefasız sandığımız turnalar döndü.
D) Çiçek açmış ağaçlar ne güzeldi.
E) Ben, dünyadan habersiz bir çocuğum.
4. Aşağıdakilerden hangisinde eksiltin bir cümle vardır?
A) insanı bazen kendi yalnızlığı çağırır.
B) Öfkeleri, ümitleri, susuşları diner bir gün.
C) insan, sevgisiz kalabilir mi hiç?
D) Bütün doğaya hakim olan sessiz bir çığlık.
E) Hüzünleri, sevdaları, hayalleri vardır onun.
5. Aşağıdaki dizelerin hangisi, yüklemi bakımından "En sevdiği mevsim ilkbahardı." cümlesi ite özdeştir?
A) Gözlerinden göğüme sayısız yıldızlar akar
B) Yüzüme kar yağıyor sanki elinmiş gibi
C) Bir yol buldum öteye geçerek gözlerinden
D) Bir kurtuluştur o an çağrılsa senin adın
E) Bir bakışın can verdi kurumuş toprağıma
6. Aşağıdakilerin hangisi, öğelerinin dizilişi yönüyle farklıdır?
A) Bir gönül yangınıdır günlerini karartan.
B) Islak bir yosun gibidir ay ışığı aynada.
C) Ay, odaya düşürdü solgun yaprağını.
D) Işık dalgalarıyla yıkanıyor kıyılar.
E) Bu güzellikler, bu sevinçler hep bizim.
7. Aşağıdakilerden hangisi kurallı bir isim cümlesidir?
A) Yollar, her zaman olduğu gibi yine tenhaydı.
B) Günlerce sürer bu bitmeyen yolculuk.
C) Şarkısını dinleyeceksin serin esen rüzgârların.
D) Yıldızlar gökyüzünde şimşek gibi savrulur.
E) Fıstıkların sesidir dallarda (pıtırdayarak açılan.
8. Aşağıdaki cümlelerden hangisi yüklemine göre farklıdır?
A) Kaldırımlarda boy boy insan gölgeleri kımıldar.
B) Kızgın güneş altında uyuyan bir denize benzersin.
C) Gürül gürül akan çeşme başında biz yine susuzuz.
D) Bir gün ne gökyüzü para eder, ne deniz kenarı.
E) Benim de tabutumu taşıyacak üç beş dost bulunur.
9. Aşağıdakilerden hangisi yüklemine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Senin güzelliğin cihanda, bir saltanatın güzelliğiydi.
B) Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik.
C) Bugün her zamankinden daha sevinçliyim.
D) Kara gökler kül rengi bulutlarla kapanık.
E) Sabaha doğru hava birden soğumuştu.
10. Aşağıdakilerden hangisi devrik bir isim cümlesidir?
A) Birer ikişer güverteye çıktı yolcular.
B) Akşam olunca duydu yalnızlık acısını.
C) Onu bu kadar öfkeli görmemişti ailesi.
D)Tahmin edemeyeceğin kadar azdı çocuğun parası.
E) Hastaneye gelir gelmez ameliyathaneye alındı.
Yanıt Anahtarı : 1-A 2-B 3-B 4-D 5-D 6-E 7-A 8-C 9-E 10-D
1. YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLELER:
a)İsim (ad) Cümlesi:
Yüklemi isim olan cümlelere denir.
*Ne güzel komşumuzdun sen Fahriye abla >komşu –i—di—n
* Burada vefa yok
* Bu yaptıklarım Senin içindir
Not: Bazı isim cümlelerinde ekfiil düşebilir.
*Bizimkiler çok iyi (dir)
*Bu yıl ayakkabılar pahalı (imiş)
Not: Yüklemi hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen (ortak köklü ve sesteş kelimeler)kelimelerin isim mi fiil mi olduğunu anlamak için cümledeki kullanımına bakmak gerekir.
*Sende ders notları varmış (var imiş) (isim cümlesi)
*En sonunda varmışsın bir Erzincanlıya (fiil cümlesi)
b)Fiil (Eylem)Cümlesi :
Yüklemi çekimli bir fiilden kurulu cümlelere fiil cümlesi denir. Fiil cümlelerinde yüklem haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenir. Fiil cümleleri de ek eylem olabilir.
*Sana çirkin dediler, düşmanı oldum güzelin (Görülen geçmiş zamanla çekimlenmiş )
*Suya versin bağban Gülizar’ı zahmet çekmesin (Emir kipi)
*Artık buradan gitmeliyim (Gereklilik kipiyle çekimlenmiş)
Not : Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.
*Amacım buradan gitmekti. (isim cümlesi )
*Eski bir tanıdığıydı. (isim cümlesi)
2.ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER:
a) Olumlu Cümle :
Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, gerçekleştiğini ya da gerçekleşebileceğini belirten cümleler olumludur. Dilimizdeki isim ve fiil soylu sözcüklerin hepsi olumludur. Bunlar bazı eklerle ya da sözcüklerle olumsuz biçime sokulur.
*O günler çok güzeldi (olumlu isim c)
*Hep seni bekledim (olumlu fiil cümlesi)
*Kalbimi çalan buydu (olumlu isim cümlesi)
b) Olumsuz Cümle:
Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuzdur. Olumlu isim cümlesi yok, değil, ya da sız ekiyle olumsuz yapılır.
*Kapını çalan bendim (olumlu isim cümlesi)
*Kapını çalan ben değildim (olumsuz isim cümlesi)
*Dışarıda birkaç kişi vardı (olumlu isim cümlesi)
*Dışarıda hiç kimse yoktu (olumsuz isim cümlesi)
*O, çok güçlüydü (olumlu isim cümlesi)
*O, çok güçsüzdü (olumsuz isim cümlesi)
*Eve gelmiş (olumlu fiil cümlesi)
*Eve gelmemiş (olumsuz fiil cümlesi)
Not: Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yoksa cümle biçimce olumludur.Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük varsa cümle biçimce olumsuzdur.
* Yarın size geliyoruz (Biçiminde ve anlamca olumlu)
*Yarın size gelmiyoruz (Biçiminde ve anlamca olumsuz)
Not2: Biçimde olumlu her cümle, anlamca olumlu olmayabilir.
* Haydi bu işi yapabilirsen yap (yapamazsın ) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)
*Gel de bu işin içinden çık (Çıkamazsın) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
* Ne arayanım var ne de soranım (yok) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
Not3: Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük tekse, o cümle biçimce de anlamca da olumsuzdur. Bir cümlede olumsuzluk bildirerek ya da sözcük iki tane ise o cümle biçimce olumsuz, anlamca olumludur.
*Hala yanıma gelmiş değil (gelmemiş) (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
*Böyle yapmayın (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
*Seni sevmiyor değilim (seviyorum) (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
C)Soru Cümlesi :
Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanabilir.
*Dün beni arayan sen miydin? (soru anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
*Bize ne zaman geleceksin?(soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış)
*Bana ne aldın?(soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış)
*Hangi okulda çalışıyorsun? (soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış)
Soru cümleleri gerçek ve sözde soru cümlesi olmak üzere iki gurupta incelenebilir. Gerçek soru cümleleri mutlaka cevap gerektirirken sözde soru cümleleri gerektirmez.
*Okula neden gelmedin? (Gerçek soru cümlesi )
*Dersi anlıyor musunuz?(Gerçek soru cümlesi)
*Beni soran kim? (Gerçek soru cümlesi)
*Hiç üzülmez olur muyum? (sözde soru cümlesi)
*Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru cümlesi)
*Şu kitabı bana verir misin? (sözde soru cümlesi)
Ünlem cümlesi :
Özlem, sevinç, heyecan, korku, üzüntü, onaylama… gibi değişik duygular anlatan cümlelere denir.
*Eyvah, ne yer ne yar kaldı!
*Neydi o güzellik öyle!
*Süper bir iş buldum!
e)Emir (Buyruk) Cümlesi:
Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelere emir cümlesi denir
Emir kipinin 1.tekil ve 2. çoğul çekimleri yoktur. Emir kipinin çekimi şöyledir.
(Ben) — (biz) —
(sen) yap (siz) yapın, yapınız
(o) yapsın (onlar) yapsınlar
* Oraya gitme
*Derse zamanında giriniz
*Buraya gelsinler
*Şuraya otur
Not1: – acak, – ecek ekiyle çekimlenmiş bazı fiiller emir anlamı taşıyabilir.
*Bu kitabı okuyacaksın (oku)
*Hemen yanıma geleceksin.(gel)
Not 2: Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelerden bazıları emir anlamını yitirerek rica, hatırlatma, dilek …anlamları taşıyabilir.
*Sağlık olsun *Allah kazadan korusun *Kusurumuzu hoşgörün *Sen ona bakma
f) Gereklilik Cümlesi :
Yüklemi gereklilik kipiyle (-malı-meli )çekimlenmiş cümlelere gereklilik cümlesi denir. Eylemin yapılması gerektiğini anlatır.
*Bu sınavı kazanmalısınız.
*Soruları hızlı çözmelisiniz
Not : Bazı cümlelerde yüklem gereklilik kipiyle çekimlenmediği halde, gereklilik anlamı bulunabilir.
*Bol bol paragraf çözmeniz gerek (çözmelisiniz)
*Bir çare bulmam lazım (bulmalıyım)
*Onu görmem icap ediyor (görmeliyim)
g) İstek Cümlesi :
Yüklemi istek kipiyle (-e-a-ayım-alım) çekimlenmiş cümlelere denir.
*Biraz meyve alayım
*Kapıyı açık bırakmayasın
*Haydi biraz gezelim
h) Dilek Cümlesi :
Yüklemi dilek –şart kipiyle (-se-sa-)çekimlenmiş cümlelere denir.
*Oraları da görsem
*Şu okul bir bitse
Şart Cümlesi:
Yan cümlesi dilek – şart kipiyle çekimlenmiş cümlelerdir.
*Kitabı alırsam okurum
*Evden çıkabilirsem size de uğrarım.
* Okursan iyi bir yere gelirsin
3. ÖĞELERİN İN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
Kurallı Cümle :
Yüklemi Sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.
*Yarın size geleceğim
*Şiirin hasını ayak seslerinde tanırım
*Ne zaman bir köy türküsü duysam şairliğimden utanırım
b) Kuralsız (Devrik ) Cümle :
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere denir.Bu tür cümleler anlatım bakımından bozuk değildir.
*Ne diyeceksin bu konuyla ilgili
*Görüyorum seni
C)Eksiltili Cümle :
Yüklemi söylenmemiş cümlelere denir.
*Toprağı taşlı yerden (olacaksın)kızı kardeşli yerden (olacaksın)
*Kısa bir sessizlik (oluyor) sonra müzik başlıyor.
*İnsanı mest eden güzelliği …(var)
d) Parantez Cümlesi :
İçerisinde arasöz veya aracümle bulunan cümlelere denir. Arasözler cümlenin anlamını güçlendirmek veya bir açıklama yapmak amacıyla cümlenin akışı kesilerek araya alınan sözlerdir.
Arasözler iki virgül iki kısa çizgi ya da parantezler arasında gösterilir.
*Bu kadın evin hizmetçisi çok iyi kalpli bir insandı (arasöz)
*İyi çalışan öğrenciler emin ol sınavı kazanır. (aracümle)
*Yahya Kemal siz de biliyorsunuz neo-klasik bir şairdir (aracümle)
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Cümleler yapılarına göre 3 gurupta ayrılır.
A)Basit cümle
B)Birleşik cümle
C)Sıralı cümle
A) BASİT CÜMLE:
Tek yüklemi bulunan tek yargı bildiren cümlelerdir.
*Çalıkuşu, Damga, Acımak, Bir Kadın Düşmanı, Dudaktan Kalbe romanları Reşat Nuri Güntekin’ e aittir.
*Seninle bir daha görüşmeyeceğim.
*Halit Ziya Uşaklıgil, Servet-i Fünün edebiyatının en büyük romancısıdır.
*İkinci Yeni sanatçıları şiiri soyutlaştırmışlardır.
B) BİRLEŞİK CÜMLE:
Birleşik cümleleri dört gurupta incelenir.
1) GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE:
İçinde fiilimsi (isim fiil, sıfat fiil, zarf fiil)bulunan cümlelere denir.Fiilimsinin yer aldığı bölüme yan cümle asıl yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümle denir. Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle var demektir.
*Beni soranı, gördün mü? (Yan cümlecik Temel cümlenin b.li nesnesidir.)
*çalışan kazanır. (Yan cümlecik temel cümlenin öznesidir.)
*Seni görünce mutlu oluyorum. (Y.C.T.C nin Z.T dir.
*Seni seven insanları sen de sev.(Y.C.T.C nin B.li Nesnesidir.)
*Beni dinleyin herkese teşekkür etmek istiyorum
ÖRNEK Aşağıdakilerden hangisinde dizeler basit cümle oluşturmaktadır.
A) Mustafa Kemal barış olmuş. Gürül gürül akan ırmaklarda
B) Mustafa Kemal özgürlük olmuş Özgürlük diye çarpan yüreklerde
C) Mustafa Kemal bereket olmuş Uzanıp giden bu topraklarda
D) Mustafa Kemal türkü olmuş İnanmış
E) Mustafa Kemal ülkü olmuş
2)İç içe Birleşik Cümle (Kaynaşık Cümle):
Bir cümle başka bir cümlenin içinde yer alır ve onun bir öğesi olursa buna iç içe birleşik cümle denir. İç cümle temel cümlenin öznesi, nesnesi ya da başka bir öğesi olabilir.
*Ben gidiyorum, dedi. (iç cümle temel cümlenin nesnesi)
iç cümle TC
*Ben büyüdüm, diyorsun. (iç cümle temel cümlenin nesnesi durumundadır)
i.c TC
*Adam: beni burada bekleyin. dedi.( iç cümle temel cümlenin nesnesi durumundadır)
3) Şartı Birleşik Cümle:
Yan cümleciği – se, mi ile kurulan ve temel cümlenin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini koşula (şarta) bağlayan cümledir.
*Görürsem söylerim.
*Çalışmadın mı başarılı olamasın.
*Sen gelirsen ben de gelirim.
4) Ki’li BİRLEŞİK CÜMLE:
Ki bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.
* Benimle konuş ki seni anlayayım.
* Dürüst ol ki insanlar sana güvensin.
* Düzenli çalış ki kazanasın.
* Şiir o kadar güzel okudu ki şaşırdım kaldım.
SIRALI CÜMLE:
İçinde birden çok tamamlanmış yargı bulunan cümlelere denir.Sıralı Cümleler 2 gurupta incelenir.
1) Bağımlı Sıralı Cümle
Öğrenilen en az biri ortak olan sıralı cümlelerdir.
* Yaşlı kadın buraya kadar geldi sizi sordu (özne ortak)
*Beni aramış ama bulamamış (özne ve nesne ortak)
*Türkiye de bu kitabı bastırmış satmıştı. (özne DT, N ortak)
*Onu bana beni ona şikayet eder. (yüklem ortak)
*Yazın Antalya ya gider orada gezerdik (özne ve zarf tümleci ortak )
2) Bağımsız Sıralı Cümle :
Öğelerinden hiçbiri ortak olmayan cümlelerdir.
*Evden sessizce çıktık sokakta lambalar yanmıyordu
*Yağmur durmuştu yollar çamurdan görünmüyordu
* O geziyordu ben çalışıyordum
*Deneme başka şeydir felsefe başka şeydir.
Not: Bazı kaynaklar ama fakat çünkü gibi bağlaçlarla birbirine bağlayan cümleleri bağlı cümle olarak kabul eder.
*Bu işe başlıyorum;ama bugün bitiremem.
*Sabahı severiz; çünkü gündüzün başlangıcıdır.
AMAÇ — SONUÇ CÜMLELERİ
1- - MEK İÇİN, -MAK İÇİN OLURSA AMAÇ SONUÇ CÜMLESİDİR
2 - ÜZERE OLURSA AMAÇ SONUÇ CÜMLESİDİR
3 - CÜMLEYE AMACIYLA İFADESİ KONULABİLİYORSAK AMAÇ SONUÇ CÜMLESİDİR
4 - BİR YARGI GERÇEKLEŞMİŞ Dİ-ĞERİ GERÇEKLEŞMEMİŞ OLUR
NEDEN — SONUÇ CÜMLELERİ
1- - DIĞI İÇİN, -DİĞİ İÇİN OLURSA NEDEN SONUÇ CÜMLESİDİR
2 - DIĞINDAN , -DİĞİNDAN OLUR-SA NEDEN SONUÇ CÜMLESİDİR
3 - CÜMLEYE AMACIYLA İFADESİ KO-YAMIYORSAK NEDEN SONUÇ CÜMLE-SİDİR
4 - HER İKİ YARGI DA
GERÇEKLEŞMİŞTİR
Cümle çeşitleri-1
Aşağıdaki cümleleri
‘YÜKLEMİN YERİNE ’ göre inceleyiniz.
Aşağıdaki cümleleri
‘YÜKLEMİN TÜRÜNE’ göre inceleyiniz.
CÜMLELER İSİM FİİL
Yarınki kazdan bugünkü yumurta yeğdir.
Şubatın sonundan, martın onundan kork.
Akıl için yol birdir.
Gelmeyeceğini söyledi.
Kendini bilime adamıştı.
Saatlerce elinde kalem bir şeyler yazardı.
O, çok usta bir yazardı.
Onun varı yoğu kitaplarıydı.
Ahmet, onu çok bekledi.
Ayşe bugün sınıfta yoktu.
Dersi sessizce dinlerdi.
CÜMLELER KURALLI KURALSIZ
İnsan, en şerefli varlıktır.
Onu dün sinemada gördüm.
Yanımdan gitti dönmemecesine.
Toplum, ufku geniş insanlarla kalkınır.
Sözleri ağlattı beni.
Gözümün önünden yorgun insanlar geçiyordu
birer birer.
Son sözleri kulaklarımda çınlıyordu.
Düştü gözlerinden iki damla yaş.
Elleri nasır tutmuştu.
Göz ucuyla baktı bana.
Yazılıya çok çalışmıştı.
( CÜMLE ÇEŞİTLERİ-1 )
Aşağıdaki cümleleri
‘YÜKLEMİN YERİNE ’ göre inceleyiniz.
Aşağıdaki cümleleri
‘YÜKLEMİN TÜRÜNE’ göre inceleyiniz.
CÜMLELER İSİM FİİL
Yarınki kazdan bugünkü yumurta yeğdir.
x
Şubatın sonundan, martın onundan kork.
x
Akıl için yol birdir.
x
Gelmeyeceğini söyledi.
x
Kendini bilime adamıştı.
x
Saatlerce elinde kalem bir şeyler yazardı.
x
O, çok usta bir yazardı.
x
Onun varı yoğu kitaplarıydı.
x
Ahmet, onu çok bekledi.
x
Ayşe bugün sınıfta yoktu.
x
Dersi sessizce dinlerdi.
x
CÜMLELER KURALLI KURALSIZ
İnsan, en şerefli varlıktır.
x
Onu dün sinemada gördüm.
x
Yanımdan gitti dönmemecesine.
x
Toplum, ufku geniş insanlarla kalkınır.
x
Sözleri ağlattı beni.
x
Gözümün önünden yorgun insanlar geçiyordu
birer birer.
x
Son sözleri kulaklarımda çınlıyordu.
x
Düştü gözlerinden iki damla yaş.
x
Elleri nasır tutmuştu.
x
Göz ucuyla baktı bana.
x
Yazılıya çok çalışmıştı.
x